Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên – Nét văn hóa truyền thống trong lòng Thủ đô

Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên (P. Yên Sở, Q. Hoàng Mai) nổi tiếng từ lâu là một nét truyền thống đã có từ ngàn đời. Lễ hội được tổ chức hằng năm, thể hiện tinh thần và khát vọng chế ngự thiên nhiên của người dân sinh sống quanh hồ Tích Thủy, đồng thời trở thành điểm nhấn văn hóa đặc sắc trong lòng một Hà Nội hiện đại.

Lễ hội độc đáo này được ghi chép sớm nhất từ thế kỷ XI vào dịp rằm tháng 8 Âm lịch, lấy cảm hứng về truyền thuyết mối duyên tình dang dở của vua Lý Nhân Tông (1066 – 1128) và nàng công chúa thủy cung bí ẩn.

Trải qua hàng thế kỷ thăng trầm của lịch sử, biết bao triều đại đến và đi, Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên vẫn trường tồn và trở thành ngày hội dân gian lớn nhất phường Yên Sở, và là 1 trong 3 lễ hội tiêu biểu của quận Hoàng Mai. Mang lại trải nghiệm độc lạ cho du khách gần xa mỗi dịp đến với Hà Nội.

Nguồn gốc thú vị của Lễ hội bơi chải Yên Duyên

Gắn liền với bao thế hệ người dân vùng sông nước Tích Thủy, Yên Duyên, Yên Sở; làng Yên Duyên (hay An Duyên) đã tồn tại gần 1 thiên niên kỷ. Tên chữ Nôm là “làng Mui” hoặc “làng Mui Chùa”, khi xưa vị trí của làng thuộc loại hiểm yếu, án ngữ khu vực đường thủy phía nam Hoàng thành Thăng Long của nước Đại Việt ta.

Nguồn gốc của Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên gắn liền với điển tích xoay quanh câu chuyện giữa nhà vua Lý Nhân Tông (1066 – 1128) cùng nàng công chúa thủy cung.

Cái tên An Duyên, Yên Duyên chính là xuất phát từ điển tích này, đánh dấu kỷ niệm lần gặp gỡ giữa hai người. Trong một chuyến xa giá, nhà vua bỗng trông thấy một cô gái trẻ xinh đẹp thoắt ẩn thoắt hiện trên mạn thuyền giữa dòng sông Hồng.

Nhà vua đinh ninh rằng vị nữ nhân này hẳn là thiên phú được trời phái xuống phò tá mình trong việc trị nước, y hệt như cách tiên đế Lý Thánh Tông tình cờ gặp hoàng hậu Ỷ Lan, cũng trong 1 lần kinh lý.

Mặc cho trăm lời mời gọi của hoàng đế, cô gái nọ nhất định không chịu vào bờ, nhưng lại bơi quanh thuyền vua ba vòng mà cất tiếng hát:

“Trăm lần thiếp phụ quân vương,
Thủy quân cách trở âm dương du mà”

Sau đó, nàng cùng thuyền từ từ chìm dần vào làn nước, để lại trên mặt sông một vệt phù sa màu đỏ huyết. Khi vị nữ nhân vừa biến mất, nhà vua đã cho truyền tất cả bô lão trong làng Mui lên quãng đê để kể lại sự tình. Mọi người đều đồng thuận cho rằng nàng chính là con vua Thủy tề.

Nhà vua tiếc nuối, cho lập Nghè thờ ngay chỗ công chúa vừa hóa thân, phong cho nàng là “Thần tiên mỹ nữ”, tự “Đại Vương”. Hôm ấy tình cờ trùng vào ngày Trung thu tháng 8 âm lịch.

Sau này, để khắc ghi mối nhân duyên không thành, vua đã đổi tên làng thành An Duyên, ngụ ý về một mối tình đẹp đẽ, yên bình, ra đi trong nhẹ nhàng, chưa có bất kì ràng buộc.

Người dân làng An Duyên qua nhiều năm dâng bái lễ vật tại Nghè thờ công chúa, đặt tên là Nghè Bà và tổ chức Lễ hội bơi chải lần đầu tiên, và luôn vào rằm tháng 8 hàng năm.

Ý nghĩa Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên

Đều đặn vào ngày rằm tháng 8 âm lịch, lễ hội bơi chải làng Yên Duyên đều được tổ chức, dẫu cho “cảnh xưa – người cũ” đã không còn nữa. Đây là dịp để dân làng bày tỏ sự tôn kính đối với lịch sử và truyền dạy cho con cháu nghe về sự tích tên làng, về huyền thoại của một mối lương duyên đẹp mà không thành. Giáo dục truyền thống, khơi gợi tình yêu quê hương, đất nước cho thế hệ trẻ.

Từng có thời gian bị gián đoạn trong 20 năm, nhưng sau nhiều nỗ lực của người dân địa phương thì vào năm 2000, lễ hội đã được khôi phục gần như nguyên vẹn mọi nghi thức và duy trì tổ chức đều đặn thường niên.

Lễ hội còn là dịp khích lệ người dân địa phương nâng cao rèn luyện sức khỏe, tăng tính đoàn kết và tinh thần đồng đội, thắt chặt “tình làng nghĩa xóm”. Bên cạnh đó, lễ hội cũng là dịp để nam thanh nữ tú trong và ngoài làng có dịp hẹn hò, nên duyên nên phận.

Bởi thế nên vào những ngày lễ hội diễn ra, làng Yên Duyên luôn chào đón đông đảo người dân và du khách gần xa ghé thăm quan và tìm hiểu nét độc đáo trong văn hóa nơi đây.

Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên, Yên Sở hiện đại

Kể từ năm 2000, ngày hội truyền thống này được tổ chức thường niên trong 3 ngày từ 13 – 15 tháng 8 (âm lịch).

• Ngày đầu bơi thờ (làm lễ khai quang và các bô lão bơi vòng quanh hồ một vòng),
• Ngày thứ hai bơi lèo (giải vòng loại để chọn các đội xuất sắc vào vòng thichung kết),
• Ngày thứ ba bơi giải (tìm ra đội chiến thắng chung cuộc).

Tiếp nối truyền thống tốt đẹp của cha ông, lễ hội năm 2023 đã được tổ chức trong ngày 28 và 29/09/2023 (tức 14, 15/08 âm lịch) trên mặt hồ Tích Thủy. Giải có sự tham gia của 32 đội bơi của 10 tổ dân phố, với hơn 400 VĐV là đông đảo quần chúng nhân dân, gồm: phụ lão, phụ nữ, trai đinh, thanh niên.

Không chỉ là nét đẹp văn hoá của vùng ngoại thành sông nước, ngày hội góp phần đề cao tinh thần thượng võ, sự rèn luyện sự dẻo dai, dũng cảm của con người trước thiên nhiên, đồng thời thể hiện tinh thần đồng đội, tính gắn kết của cả 1 cộng đồng.

Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên được tổ chức ra sao?

Là một lễ hội truyền thống có lịch sử lâu đời, lẽ dĩ nhiên việc tổ chức chu đáo với các nghi thức thành kính, tôn nghiêm là điều kiện tiên quyết.

Do đó Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên có quy định khá nghiêm ngặt. Đối với những ai được lựa chọn tham gia vào các đội bơi, đội đua, đều phải kiêng “trần tục” từ 7 – 9 ngày trước ngày lễ chính.

Trong những ngày chuẩn bị, họ phải sinh hoạt tập trung với đội, kể cả việc ăn, việc ngủ. Mọi hoạt động sinh hoạt được tổ chức tại khu vực nhà phe, nhà giáp để ngày tranh tài được tinh khiết nhất.

Phần lễ

Theo thông lệ xưa, Lễ hội được tổ chức trong 03 ngày, từ ngày 13 đến 15 tháng 8.

Ngày đầu của lễ hội chính là bơi thờ, tức là làm khai quang chải. Để chuẩn bị, dân làng sẽ cử ra một lão trượng mặc áo dài đỏ, đội khăn xếp vàng, dây đai lưng màu, bước lên chòi trống hình tám mắt như thuyền rồng có kết hoa và dải lụa vòng quanh.

Lúc này, cụ trượng sẽ là người đánh trống. Mở đầu buổi lễ là hồi trống hiệu lệnh 3 hồi 9 tiếng cho tất cả trai bơi của 8 giáp tề tựu nơi lòng chải. Lúc này, mỗi người tay lăm lăm một dằm bơi chải, chờ đợi nghe tiếng xuất phát.

Sau khi dứt hồi trống, cuộc tranh tài sẽ chính thức được bắt đầu. Lúc này, những cây chải rẽ sóng của 4 con thuyền sẽ lao trên mặt nước tựa 4 mãnh long uy vũ.

Phần hội

Ngày thứ hai là bơi lèo (giải vòng loại để chọn các đội xuất sắc vào vòng chung kết) và cuối cùng – ngày thứ ba là bơi giải để tìm ra những đội chiến thắng chung cuộc.

Khoảng cách từ điểm xuất phát bơi tới đích dài tầm chừng 1000 m, mỗi lèo sẽ bơi 3 vòng. Nếu muốn giành chiến thắng, các đội bơi phải khổ công rèn luyện liên tục để vừa có sức khỏe dẻo dai, vừa rèn luyện tinh thần đoàn kết và khả năng làm việc nhóm.

Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên có 8 đội (8 chải bơi) của 8 giáp với màu sắc trang phục khác nhau tham gia. Hiện nay, có 5 địa phương của mỗi khu dân cư cử ra 4 đội tham gia, gồm đội thanh niên, đội trai đinh, đội phụ nữ và đội “cây cao bóng cả”.

Đội trai đinh và thanh niên đua 3 vòng, đội phụ nữ và đội già làng đua 2 vòng. Một chải có 16 người bơi chính, có thêm 3 người để phụ trách lái chèo ở phía cuối thuyền, 1 người ở đầu thuyền và 1 người phụ trách tát nước.

Như vậy mỗi đội bơi sẽ gồm 18 người, trong đó có 16 tay chèo chính.

Trước kia, Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên chỉ cho phép nam tham gia. Sau này, các bô lão trong làng đã cho phép cả phụ nữ. Khác với đội nam, đội bơi nữ sẽ chỉ có 16 người, trong đó có 14 tay bơi chính. Cứ 4 đội bơi một lượt (một lèo), mỗi lèo bơi 3 vòng để xác định các đội Quán quân, nhì, giải 3, giải 4.

Ngay sau khi UBND phường tổ chức Hội nghị triển khai kế hoạch Tổ chức, các chi hội phụ nữ được phân công chuẩn bị lực lượng với độ tuổi từ 15 – 50 tuổi, tham gia thi đấu. Ngoài ra, họ cũng tích cực tham gia công tác hậu cần, chuẩn bị áo phao, nước uống, đồ ăn; vận động ủng hộ kinh phí; xã hội hóa công tác chuẩn bị tại các khu dân cư.

Chải bơi được thiết kế theo kiểu đầu rồng, đuôi tôm và sơn son thếp vàng, dài tầm 10 mét, rộng 1,5 mét.

Trong những ngày diễn ra Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên, mặt hồ Tích Thủy như sống động, huyên náo hơn hẳn với những tiếng hò reo, cổ vũ vả cả tiếng mái chèo khua nước dũng mãnh. Những chiếc thuyền mỗi con một sắc, đầu đuôi sơn son thếp vàng và trang trí cờ quạt nhiều màu nổi bật.

Nét đẹp văn hóa truyền thống quý báu giữa lòng đô thị náo nhiệt

Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên không chỉ là một nét đẹp văn hóa sông nước, mà còn đề cao tinh thần thượng võ đồng thời rèn luyện tinh thần đoàn kết của dân tộc ta. Trong hành trình khám phá Hà Nội sôi động hiện đại, nếu muốn tìm về một nét cổ kính, truyền thống, hãy đến Yên Duyên vào dịp Trung thu.

Một lần tham gia lễ hội thú vị này, chắc chắn bạn sẽ nhớ mãi.

Lễ hội bơi chải làng Yên Duyên nói riêng và các lễ hội đua thuyền rồng khác nói chung – không chỉ nhằm gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, gắn kết cộng đồng, khơi gợi lòng yêu quê hương đất nước, mà còn mang tính động viên nhân dân rèn luyện sức khỏe, góp sức xây dựng quê hướng giàu đẹp, văn minh.